Η ψαλτική τέχνη στο περιβόλι της Παναγιάς

Στην Κιβωτό της Ορθοδοξίας και της Σωτηρίας η ψαλτική τέχνη κατέγραψε μια μακραίωνη και λαμπρά ιστορία. Πλήθος αγίων και λογίων ασχολήθηκαν με αυτήν και την πλούτισαν με την αγάπη τους και την γνώση τους.

Τα τάλαντα, και οι κωδωνοκρουσίες με τους ρυθμικούς ήχους και την γλυκεία μουσική στρέφουν εξ’ ολοκλήρου την προσοχή μας στο ευωδιαστό Περιβόλι της Παναγίας, στον πνευματικό αγιορείτικο φάρο.

«Κώδωνας άνω λαμπρόν ηχούντας φέρει πιστούς καλούντας προς Θεού υμνωδίαν» (δίπτυχο ανωνύμου).

Από την εποχή ήδη των μεγάλων βυζαντινών αυτοκρατόρων (π.χ. εποχή των Παλαιολόγων 1261-1453), που υπήρξε ακμή στις τέχνες και τα γράμματα, η εκκλησιαστική μουσική παρουσίασε ιδιαίτερη άνθηση. Μεγάλοι συνθέτες, γραφείς και δάσκαλοι, διαφύλαξαν, μελέτησαν και διαμόρφωσαν το βυζαντινό μέλος, έτσι ώστε να δημιουργηθεί με τον καιρό μια μεγάλη βυζαντινή μουσική παράδοση. Στους χρόνους αυτούς έδρασαν οι: Ιωάννης ο Κουκουζέλης και Γρηγόριος Κουκουζέλης (12ος αιώνας), Ιωάννης Πλουσιαδηνός ή Κουκουμάς (γνωστός απ’ την σοφωτάτη παραλλαγή και την αγιορείτικη μέθοδο), Θεόδουλος ή Θωμάς Θηκαράς (ήκμασε τον 14ο αιώνα, εποίησε μελοποιήσεις και μεθόδους), Ιωάννης Κλαδάς (στα 1400), Θεοφάνης Καρύκης, Δ. Ραιδεστηνός (αρχές 15ου αιώνα), Γρηγόριος Αλυάτης (αρχές 15ου αιώνα), Συνέσιος κ.α. Η παράδοση αυτή έκλεισε με τον Μανουήλ Δούκα τον Χρυσάφη, ο οποίος άφησε πολυάριθμες συνθέσεις και εμελοποίησε και ολοκλήρωσε το παλαιό Στιχηράριο, το οποίο καλλώπισεν ο Κουκουζέλης.

Τον 16ο αιώνα το Άγιον Όρος γίνεται σπουδαίο κέντρο βιβλιογραφικής δραστηριότητος.

Πολλοί γραφείς μάς άφησαν σπουδαία χειρόγραφα, τα οποία παρουσιάζουν εξαιρετική φιλοκαλία και κομψότητα, όπως οι Μακάριος διάκονος (1527), Γαβριήλ ιερομόναχος (1572), Λεόντιος Μοναχός (1551) κ.α.

Τον 17ο αιώνα δρουν οι ιερομόναχοι εξ Αγχιάλου Γαβριήλ και Γεννάδιος στο όνομα των οποίων σώζονται του πρώτου ασματικά τρισάγια, δοχές και μέλη και του δεύτερου ορισμένα κοινωνικά του ενιαυτού. Στις αρχές του 17ου αιώνα στο Άγιον Όρος ζουν και δρουν δύο ακόμη δάσκαλοι και καλοί εκκλησιαστικοί συνθέτες ο Ιωάσαφ μοναχός (ή επωνυμούμενος νέος Κουκουζέλης) και ο Αρσένιος ιερομόναχος ο Βατοπαιδηνός. Ωραιότατοι ύμνοι που έγραψαν οι μοναχοί αγαπήθηκαν πολύ όπως το μέλος «Είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον» (σε ήχο πλάγιο β’) του Γαβριήλ ή Γενναδίου, επίσης το μέλος «Νυν αι δυνάμεις» του μοναχού Ιωάσαφ (αρχές 17ου αιώνα). Μελοποιήσεις χερουβικών, κοινωνικών και κρατημάτων έκανε τον ίδιο καιρό ο ιερομόναχος Αρσένιος. Ο Ιωάσαφ μελοποίησε το ειρμολόγιο, σμίκρυνε και παρήλλαξε κρατήματα και ηχήματα παλαιοτέρων δάσκαλων, φέρεται μάλιστα ως καλλιγράφος της μουσικής απαράμιλλος. Ο Αρσένιος εμελοποίησε χερουβικά, κοινωνικά, κρατήματα και έναν καλοφωνικό ειρμό. Τον αιώνα αυτόν γίνεται επιμελής αντιγραφή των χειρογράφων και αυτά διαδίδονται. Πολλοί επώνυμοι και ανώνυμοι γραφείς μνημονεύονται τους χρόνους αυτούς (Νεόφυτος ιερομόναχος, Άνθιμος, Κοσμάς ο εκ της Μονής των Ιβήρων, ο Γεράσιμος, Μελέτιος, Λουκάς ο Αγιορείτης, ο μοναχός Παγκράτιος, Ναθαναήλ κ.α.).

Στην πρώτη μεγάλη ακμή κορυφαίος είναι ο Χρυσάφης ο Νέος (ακμή 1650 – 1685), ο οποίος μελοποίησε αρκετά είδη της εκκλησιαστικής μουσικής, όπως παρατηρούμε από τα σωζόμενα σήμερα αυτόγραφά του. Επίσης ο Μπαλάσιος ιερεύς, μαθητής του Γερμανού Νέων Πατρών, ειρμολόγιο του οποίου βρίσκεται στην Ι. Μ. Ιβήρων. Ο Μπαλάσιος καλλώπισε το παλαιότερο ειρμολόγιο (έγραψε πολλούς και έντεχνους καλοφωνικούς ειρμούς), έγραψε έντεχνα μαθήματα, αρκετές δοξολογίες και έκανε πολλές μελοποιήσεις. Η αντιγραφική του δράση ήταν πλούσια. Μαθητής του Αγιορείτη μοναχού Δαμιανού του Βατοπαιδηνού υπήρξε κι άλλος ένας μεγάλος μουσικός της εποχής ο Πέτρος Μπερεκέτης (ακμή 1680 – 1715), η παπαδική του οποίου υπάρχει σε κώδικα της Ι. Μ. Ξηροποτάμου. Υπήρξε ο λαϊκότερος συνθέτης της Τουρκοκρατίας, μελοποίησε χερουβικά, κοινωνικά κ.α.

Στο Άγιον Όρος στα τέλη του 17ου αιώνος δρα ο Κοσμάς ο Μακεδών (ακμή 1665 – 1700) συμφοιτητής του Μπαλασίου. Ο Κοσμάς ο Μακεδών έκανε πολλές μελοποιήσεις (Στιχηράριο, Ειρμολόγιο) σύνθεσε παπαδικά μέλη (όπως πασαπνοάρια του Όρθρου, τιμιωτέρες, δοξολογίες, χερουβικά, θεοτοκία κ.α.), υπήρξε επιδέξιος αντιγραφέας και καλός δάσκαλος της μουσικής. Σώζονται 28 μουσικά χειρόγραφά του τα οποία διακρίνονται για την κομψότητα και την φιλοκαλία της γραφής τους. Είναι ο σημαντικότερος μουσικός του Αγίου Όρους την περίοδο αυτή και τα αυτόγραφά του αποτελούν τα ωραιότερα δείγματα μουσικών χειρογράφων της Τουρκοκρατίας. Αξιόλογος και φιλόκαλος γραφέας, που δρα στο Άγιον Όρος στα χρόνια 1680 – 1700 είναι και ο Κοσμάς ιερομόναχος, του οποίου επισημάνθηκαν τρία ωραιότατα χειρόγραφα. Την ίδια περίπου εποχή ζει και δημιουργεί μουσικό έργο στο Άγιον Όρος ο Δαμιανός ο Βατοπαιδηνός, μαθητής του Κοσμά του Μακεδόνα. Πρόσωπο σημαντικό με πολλές γνώσεις, δάσκαλος της μουσικής, συνθέτης και γραφέας. Ποιητής καλοφωνικών ειρμών, κοινωνικών, χερουβικών, μελών. Έτσι στα τέλη του 17ου αιώνα ο Κοσμάς ο Μακεδών και ο μαθητής του Δαμιανός Βατοπαιδινός έγιναν οι κύριοι εκπρόσωποι της μουσικής παράδοσης. Μαθητής του Δαμιανού υπήρξε ο Παναγιώτης Χαλάτζογλου (+ 1748), ο οποίος δημιούργησε διδακτική και ψαλτική παράδοση, που ως σήμερα αποκαλείται «ύφος και προφορά της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας».

Τον 18ο αιώνα επίσης έχουμε πλήθος μουσικών χειρογράφων από αντιγραφείς και συνθέτες. Την περίοδο αυτή έχουμε μια δεύτερη μεγάλη ακμή στην ιστορία της εκκλησιαστικής μουσικής της Τουρκοκρατίας. Δρουν οι άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749 – 1809) ο υμνογράφος, ο Ιωάννης Πρωτοψάλτης ο Τραπεζούντιος, παπαδική του οποίου βρίσκεται στην Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας, ο Πέτρος Γλυκύς ή Μπερεκέτης, παπαδική του βρίσκεται στην Ι. Μ. Ξηροποτάμου, ο Πέτρος Πελοποννήσιος συνθέτης απολυτικίων, κοντακίων, προσομοίων κ.λ.π. αναστασιματάριο του οποίου βρίσκεται στην Ι. Μ. Ιβήρων, ο μελοποιός Πέτρος Βυζάντιος, ο οποίος ήταν μαθητής του Πέτρου Πελοποννήσιου κ.α. καθώς και πολλοί Αγιορείτες γραφείς και μελωποιοί.

χορούς. Περί τούτων μπορεί να γραφτούν ολόκληρα βιβλία. Μουσικά όργανα βρίσκουμε και σε μικρογραφίες όπως αυτές από τις Μονές Σταυρονικήτα και Εσφιγμένου. Στο Άγιον Όρος ακόμη και ο ήχος απ’ τα κουδουνάκια και η κίνηση του θυμιατού έχουν στενή σύνδεση με την ψαλμωδία και την λειτουργία. Παλιά χειροσήμαντρα υπάρχουν στις Μονές όπως αυτό του 1622 στην Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας.

Οι μοναχοί του Αγίου Όρους δεν σταμάτησαν να συλλέγουν, να μελοποιούν ύμνους και να εκδίδουν βιβλία. Προπολεμικά και τελείως ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τον Νεκτάριο Μοναχό Ιεροψάλτη, Γέροντα του εν Καρυαίς του Αγίου Όρους Λαυριωτικού Κελλίου «Άγιος Αθανάσιος» (Καλλίφωνος Αηδών, Μουσικός θησαυρός της Λειτουργίας και του Εσπερινού). Στις ημέρες μας ο Ανδρέας Μοναχός πρώην Σιμωνοπετρίτης (Αναστασιματάριον, Όρθρος, Εγκόλπιον Εσπερινού, Μουσικόν απάνθισμα Ιωάννου Πρωτοψάλτου και τόσα άλλα). Ωραιότατες εκδόσεις κάνουν στις μέρες μας και οι Μονές όπως π.χ. το «ΨΑΛΤΗΡΙΟΝ ΤΕΡΠΝΟΝ» της Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας.

Μετά από κάποια ακμή το Άγιον Όρος σωπαίνει, ησυχάζει, ακολουθεί στασιμότητα και έπειτα έρχεται άλλη μεγάλη ακμή και ούτω καθεξής.

(Κείμενο από το βιβλίο «Προσκύνημα στο Άγιον Όρος»)